- Wat zijn PFAS?
- Wat is de oorsprong van PFAS?
- Hoe gebeurt de afbraak van PFAS?
- Zijn PFAS toxisch?
- Hoe komen PFAS in het milieu terecht?
- Hoe komen PFAS in mijn lichaam terecht?
- Zijn er regels voor PFAS in voeding?
- Wat is de rol van het FAVV?
- Zijn er maximumgehalten of grenswaarden?
- Wat wordt er verwacht van de bedrijven in de voedselketen?
- Zijn er risico’s voor de gezondheid van consumenten die besmette levensmiddelen hebben gegeten?
1. Wat zijn PFAS?
De term PFAS staat voor per- en polyfluoroalkylverbindingen .
De Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO) definieert PFAS als:
“Een familie van gefluoreerde verbindingen met ten minste één koolstofatoom dat volledig is gesubstitueerd door fluoratomen (d.w.z. een geperfluoreerde groep)”.
Deze definitie omvat een breed scala aan stoffen, waaronder enkele duizenden verbindingen. De OESO rekent tot deze classificatie zowel korte- als langketenige stoffen, gefluoreerde polymeren en precursoren die kunnen afbreken tot persistente PFAS. De bekendste zijn PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS.
De chemische binding koolstof-fluor is een zeer sterke binding die moeilijk te verbreken is. Het is deze binding die alle eigenschappen van PFAS bepaalt: antikleefeffect, ondoordringbaar voor water en vet, hoge weerstand tegen intense hitte, oppervlakte-actieve stoffen (“zeep” effect), enz.
2. Wat is de oorsprong van PFAS?
PFAS-verbindingen bestaan niet van nature: ze zijn allemaal door de mens gesynthetiseerd vanwege hun interessante eigenschappen.
Het resultaat is dat deze "wondermoleculen" in bijna alle sectoren van de industrie worden aangetroffen: van de textielindustrie tot de elektronica-industrie, van de auto-industrie en de lucht- en ruimtevaart tot de bouw en zelfs de fabricage van medische apparatuur.
Ze worden ook op grote schaal gebruikt bij brandbestrijding om grootschalige branden of brandstofbranden doeltreffend te bestrijden (militaire bases, luchthavens, schepen, raffinaderijen en olie- en gasproductieplaatsen, enz.)
PFAS zijn ook niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven: waterbestendige kleding, autostoelen, tapijten en bekleding, tandpasta, anti-kleefpannen, vuilafstotend papier, cosmetica en vele andere.
3. Hoe gebeurt de afbraak van PFAS?
De chemische koolstof-fluorverbinding is zo sterk dat PFAS in het milieu nauwelijks wordt afgebroken. Het duurt naar schatting meer dan 40 jaar voordat PFOS (één van de PFAS-verbindingen) op een verontreinigde locatie is gehalveerd!
PFAS zijn "POP's": persistente organische verontreinigende stoffen. Zij worden ook vaak "Forever Chemicals" genoemd.
4. Zijn PFAS toxisch?
Sommige kunnen dat zijn, op lange termijn.
In het begin van de jaren zestig hadden sommige wetenschappers al twijfels over de toxiciteit van deze verbindingen. In de loop van de tijd heeft men ontdekt dat enkele PFAS zich binden aan bloedproteïnen, de lever- en schildklierfunctie verstoren, tumoren veroorzaken bij dieren, en recent dat bepaalde PFAS de immuunrespons bij vaccinatie van jonge kinderen verminderen.
Onlangs heeft het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC) het kankerverwekkende risico voor mensen van blootstelling aan twee van de belangrijkste PFAS (PFOS en PFOA) van de EFSA beoordeeld en ze geclassificeerd als:
- Kankerverwekkend voor PFOA (groep 1)
- Mogelijk kankerverwekkend voor PFOS (groep 2B)
5. Hoe komen PFAS in het milieu terecht?
Er zijn verschillende mogelijkheden:
- Bij de productie: vrijkomen van dampen in de lucht en verontreiniging van rivierwater, incidenten en ongevallen in fabrieken waar PFAS worden vervaardigd (verliezen, lekken), verontreinigd industrieel afval, …
- Tijdens het gebruik: veel industrieën gebruiken PFAS-verbindingen in hun productieprocessen (idem boven: verliezen, lekken, industrieel afval, …).
- Brandbestrijding: gebruik van schuim met PFAS tegen brandstofbranden of branden met hoge intensiteit, alsook bij oefeningen van brandweer en militairen op oefenterreinen.
- Afvalbeheer: de behandeling en opslag van huishoudelijk en industrieel afval. De levensduur van PFAS is helaas veel langer dan die van de voorwerpen die ze bevatten. Een eenvoudig voorbeeld: met PFAS geïmpregneerd "antivet"-papier zal na enkele maanden/jaren ontbinden en de PFAS zullen doorsijpelen in de bodem, het grondwaterpeil, ...
6. Hoe komen PFAS in mijn lichaam terecht?
Voor de meerderheid van de bevolking gebeurt de voornaamste manier van besmetting via het voedsel. De stoffen kunnen aanwezig zijn in diervoeder, in weilanden, op de bodem en mogelijk in water gebruikt voor het drenken van dieren. Ook fruit, groenten en andere planten zoals paddenstoelen of kruiden, kunnen PFAS bevatten, hetzij door atmosferische depositie, hetzij door absorptie via verontreinigde bodem en water.
Een andere manier van besmetting kan via drinkbaar water zijn.
Mensen die in de buurt van of in een besmet gebied wonen, lopen meer risico. De kaart op de website van het Vlaams Gewest kan u helpen te weten of u in zo’n gebied woont.
7. Zijn er limieten voor PFAS in voeding?
In 2020 heeft de Europese Autoriteit voor voedselveiligheid (EFSA) het risico van de vier belangrijkste PFAS's beoordeeld, rekening houdend met de meest recente wetenschappelijke informatie, om een nieuwe veiligheidsdrempel vast te leggen.
De toelaatbare wekelijkse inname (TWI) werd door EFSA vastgesteld op 4,4 ng / kg lichaamsgewicht / week voor de som van de vier belangrijkste PFAS (PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS).
Op 16 december 2020 hebben het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie richtlijn (EU) 2020/2184 betreffende de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water (herschikking) gepubliceerd, met inbegrip van grenswaarden voor PFAS.
De Europese Commissie heeft sindsdien ook twee verordeningen over PFAS opgesteld: de eerste bevat de maximumgehalten die van toepassing zijn op bepaalde levensmiddelen, en de tweede preciseert de voorwaarden voor de bemonstering en de analyse van deze verbindingen in levensmiddelen.
Beide verordeningen zijn van toepassing sinds 1 januari 2023.
8. Wat is de rol van het FAVV?
Het FAVV staat in voor de bewaking van de voedselveiligheid en houdt toezicht op de autocontrole uitgevoerd door de bedrijven in de voedselketen.
Het FAVV voert al sinds 2008 een algemeen toezicht uit op PFAS in de voedselketen, dankzij zijn controleprogramma. In de periode 2008-2024 zijn meer dan 1750 monsters genomen en geanalyseerd op de aanwezigheid van PFAS.
De regio's zijn bevoegd voor de opvolging van milieuvervuiling. Zij brengen het FAVV op de hoogte wanneer er sprake is van een verontreiniging die gevolgen kan hebben voor de voedselketen.
Begin juni 2021 werd het Agentschap op de hoogte gebracht van de historische verontreiniging van het milieu door PFAS in Zwijndrecht. Sindsdien heeft het FAVV verschillende acties ondernomen:
- heroriëntering van het algemene bewakingsprogramma in de omgeving van 3M (5 km),
- specifieke bemonsteringscampagne in een groter gebied (15 km),
- monitoring van achtergrondverontreiniging in Vlaanderen en Wallonië.
Het FAVV organiseerde ook gerichte bemonsteringscampagnes in gebieden met een risico op PFAS-verontreiniging, zoals meegedeeld door de regionale autoriteiten.
Verder voorziet het Agentschap ook analyses op PFAS op dierlijke producten in het kader van zijn meerjarig controleprogramma.
9. Zijn er maximumgehalten of grenswaarden?
Voor water zijn grenswaarden voor PFAS opgenomen in richtlijn (EU) 2020/2184 betreffende de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water. Deze richtlijn is omgezet in nationale wetgeving door het koninklijk besluit van 4 februari 2024 betreffende de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water dat in voedingsmiddeleninrichtingen verpakt wordt of dat voor de fabricage en/of het in de handel brengen van voedingsmiddelen wordt gebruikt.
Tot 31/12/2022, bij gebrek aan Europese of Belgische wettelijke maximumgehalten voor PFAS in levensmiddelen, baseerde het FAVV zijn controles op de actiegrenzen voor PFOS en PFOA voorgesteld door het SciCom (advies 15-2017). De actiegrenzen werden weergegeven in het document: Inventaris acties en actiegrenzen en voorstellen voor harmonisering in het kader van de officiële controles.
|
Matrix |
PFOS (µg/kg) |
PFOA (µg/kg) |
|
Vlees |
50 |
500 |
|
Melk |
6 |
60 |
|
Eieren |
100 |
1000 |
|
Vissen |
150 |
1500 |
Sinds 1 januari 2023 zijn in de bijlage bij verordening (EU) 2023/915 van de Commissie van 25 april 2023 tot vaststelling van maximumgehalten aan bepaalde verontreinigingen in levensmiddelen en tot intrekking van verordening (EG) nr. 1881/2006 maximumgehalten aan perfluoralkylverbindingen in bepaalde levensmiddelen opgenomen:
|
|
Maximumgehalten µg/kg vers gewicht |
|||||
|
Levensmiddelen |
PFOS* |
PFOA* |
PFNA* |
PFHxS* |
Som van PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS*, ** |
|
|
X.1 |
Eieren |
1,0 |
0,30 |
0,70 |
0,30 |
1,7 |
|
X.2 |
Visserijproducten and tweekleppige weekdieren |
|||||
|
X.2.1 |
Visvlees |
|||||
|
X.2.1.1 |
Spiervlees van vis, met uitzondering van spiervlees als vermeld onder X.2.1.2 en X.2.1.3. Vlees van vis als vermeld in X.2.1.2 en X.2.1.3, indien het bestemd is voor de productie van levensmiddelen voor zuigelingen en peuters |
2,0 |
0,20 |
0,50 |
0,20 |
2,0 |
|
X.2.1.2 |
Vlees van de volgende vissoorten, indien het niet bestemd is voor de productie van levensmiddelen voor zuigelingen en peuters: Bonito (Sarda en Orcynopsis spp.) Bot (Platichthys flesus en Glyptocephalus cynoglossus) Grootkopharder (Mugil cephalus) Horsmakreel (Trachurus trachurus) Kleine marene (Coregonus albula en Coregonus vandesius) Kwabaal (Lota lota) Meerval (Silurus en Pangasiusspp.) Oostzeeharing (Clupea harengus membras) Sardine (Sardina spp.) Schol (Pleuronectes en Lepidopsetta spp.) Snoek (Esox spp.) Sprot (Sprattus sprattus) Wilde zalm en wilde forel (wilde Salmo en Oncorhynchus spp.) Zeebaars (Dicentrarchus spp.) Zeelamprei of zeeprik of grote negenoog (Petromyzon marinus) Zeelt (Tinca tinca) Zeewolf (Anarhichas spp.) Zilverlichtvis (Phosichthys argenteus) |
7,0 |
1,0 |
2,5 |
0,20 |
8,0 |
|
X.2.1.3 |
Vlees van de volgende vissoorten, indien het niet bestemd is voor de productie van levensmiddelen voor zuigelingen en peuters: Ansjovis (Engraulis spp.) Barbeel (Barbus barbus) Baars (Perca fluviatilis) Blankvoorn (Rutilus rutilus) Brasem (Abramis spp.) Houting (Coregonus spp.) Paling of aal (Anguilla spp.) Snoekbaars (Sander spp.) Spiering (Osmerus spp.) Zalmforel (Salvelinus spp.) |
35 |
8,0 |
8,0 |
1,5 |
45 |
|
X.2.2 |
Schaaldieren en tweekleppige weekdieren. Het maximumgehalte voor schaaldieren geldt voor vlees van aanhangsels en buik In geval van krabben en krabachtige schaaldieren (Brachyura en Anomura) vlees van aanhangsels. |
3,0 |
0,70 |
1,0 |
1,5 |
5,0 |
|
X.3 |
Vlees en eetbaar slachtafval |
|||||
|
X.3.1 |
Vlees van runderen, varkens en pluimvee |
0,30 |
0,80 |
0,20 |
0,20 |
1,3 |
|
X.3.2 |
Vlees van schapen |
1,0 |
0,20 |
0,20 |
0,20 |
1,6 |
|
X.3.3 |
Slachtafval van runderen, schapen, varkens en pluimvee |
6,0 |
0,70 |
0,40 |
0,50 |
8,0 |
|
X.3.4 |
Vlees van wild, met uitzondering van vlees van beren |
5,0 |
3,5 |
1,5 |
0,60 |
9,0 |
|
X.3.5 |
Slachtafval van wild, met uitzondering van slachtafval van beren |
50 |
25 |
45 |
3,0 |
50 |
* Het maximumgehalte is van toepassing op de som van lineaire en vertakte stereo-isomeren, ongeacht of zij chromatografisch gescheiden zijn.
** Voor de som van PFOS, PFOA, PFNA en PFHxS worden de ondergrensconcentraties berekend in de veronderstelling dat alle waarden onder de bepaalbaarheidsgrens nul zijn.
Melk is niet opgenomen in de Europese maximumgehalten.
Bijgevolg blijft de actielimiet voor melk, en alleen voor melk, van toepassing.
10. Wat wordt er verwacht van de bedrijven in de voedselketen?
Alle bedrijven in de voedselketen zijn zelf verantwoordelijk voor de producten die zij in de handel brengen. Zij moeten er dus op toezien dat de producten veilig zijn. Dit kunnen ze doen op basis van hun autocontrole.
Het FAVV heeft richtsnoeren gepubliceerd voor de uitvoering van de monitoring in het kader van de autocontrole van de operatoren actief in de primaire dierlijke productie in PFAS-risicosites. Deze richtsnoeren zijn voor iedereen toegankelijk en kunnen hier worden geraadpleegd.
Als onderdeel van hun autocontrole kunnen veehouders PFAS-analyses uitvoeren op het bloed van hun levende dieren. De verkregen resultaten kunnen een goede indicatie zijn van het besmettingsniveau van het vlees en slachtafval van het dier in geval van onmiddellijke slachting.
In zijn advies 01-2025 stelt het Scicom dat een gehalte van 2,5 μg/L in runderbloedserum zou kunnen gebruikt worden als richtwaarde om de conformiteit van het vlees, de lever en de nieren voor PFOS (of PFNA of PFOA of PFHxS) in te schatten.
Als deze richtwaarde in het bloed wordt overschreden, kunnen veehouders best een bepaalde tijd wachten. Die tijd kan worden berekend met behulp van een schattingstool. Dit hulpmiddel kan worden gebruikt om de aanbevolen tijd in dagen te bepalen voordat het resultaat waarschijnlijk onder de richtwaarde ligt. De berekende duur is slechts een indicatie; in werkelijkheid kan deze korter of langer zijn en het FAVV kan niet aansprakelijk worden gesteld voor het verschil tussen de theoretische duur en de werkelijke duur.
Ook bedrijven in de verwerkende en distributiesector zijn verantwoordelijk voor de halffabricaten en eindproducten die zij in de handel brengen. Zij moeten zich ervan verzekeren dat de grondstoffen/ingrediënten en het water dat zij gebruiken in hun productie of tijdens hun activiteiten veilig zijn. Dit kan bijvoorbeeld door zelf analyses uit te (laten) voeren of door analyseverslagen op te vragen bij de leverancier.
Hoewel de scope van de richtsnoeren beperkt is tot de primaire productie, kunnen exploitanten van levensmiddelenbedrijven in de verwerkende en distributiesector die water als ingrediënt/grondstof gebruiken bij de productie van levensmiddelen, zich er uiteraard op baseren.
11. Zijn er risico’s voor de gezondheid van consumenten die besmette levensmiddelen hebben gegeten?
Het FAVV begrijpt de bezorgdheid over de inname van PFAS-stoffen via voeding.
PFAS heeft geen acute gevolgen voor onze gezondheid. Dat betekent dat je er niet meteen ziek van kan worden.
Langdurige en intensieve blootstelling aan PFAS kan wel een impact hebben op de gezondheid.